ตราพระราชลัญจกรบนรัฐธรรมนูญฉบับสมุดไทย

ปัทมพร ทัศนา | 1 สิงหาคม 2563

...ในหน้าพับบนของสมุดไทย
ประทับตราพระราชลัญจกรไอยราพตองค์ใหญ่ไว้ตรงกลาง
ซ้ายมือเป็นตรามหาโองการ และขวามือเป็นตราหงสพิมาน...

นับแต่ได้มีการพระราชทานรัฐธรรมนูญฉบับแรกเมื่อปี พ.ศ. 2475 ในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 7 ของไทย โดยทรงเห็นว่ารัฐธรรมนูญนั้นเป็นของศักดิ์สิทธิ์ เป็นของที่ควรจะขลัง ประสงค์ให้จัดทำรัฐธรรมนูญในรูปแบบสมุดไทยนั้น รัฐธรรมนูญฉบับสมุดไทยแต่ละฉบับ ถูกเขียนหรือเรียกว่า “ชุบ” ตามคำโบราณ ด้วยตัวอักษรแบบรัตนโกสินทร์ซึ่งมีความสวยงามสม่ำเสมอในแต่ละบรรทัด และมีการประทับตราสำคัญ หรือ ตราพระราชลัญจกร เป็นเครื่องมงคลที่แสดงถึงพระราชอิสริยยศ และพระบรมเดชานุภาพของพระมหากษัตริย์บนรัฐธรรมนูญฉบับสมุดไทยอีกด้วย โดยเริ่มเขียนจากคำว่า “รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย” ในหน้าแรก และเว้นหน้าเปล่าไว้ 2 หน้า เพื่อให้พระมหากษัตริย์ทรงลงพระปรมาภิไธย และประทับตราพระราชลัญจกร

พระราชลัญจกร คือ ตราสำหรับพระเจ้าแผ่นดินที่ใช้ประทับในเอกสารต่าง ๆ มาตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา โดยใช้ชาดซึ่งเป็นวัตถุสีแดงชนิดหนึ่งผสมกับน้ำมัน สำหรับการประทับตราพระราชลัญจกร ดังนั้นจึงประทับตราเป็นสีแดงเท่านั้น ปัจจุบันเป็นตราที่พระมหากษัตริย์ทรงใช้ประทับ กำกับพระปรมาภิไธยและประทับกำกับเอกสารสำคัญ งานราชการแผ่นดิน เช่น รัฐธรรมนูญ พระราชบัญญัติ พระราชกำหนด พระราชกฤษฎีกา และเอกสารสำคัญส่วนพระองค์ ที่เกี่ยวกับราชการแผ่นดิน ที่ออกในพระปรมาภิไธยประจำแผ่นดิน หรือประจำรัชกาลนั้น

พระราชลัญจกรแบ่งได้เป็น 4 ประเภท คือ

1. พระราชลัญจกรประจำแผ่นดิน หรือ ประจำรัชกาล ใช้ประทับกำกับพระบรมนามาภิไธยในเอกสารสำคัญ
2. พระราชลัญจกรสำหรับแผ่นดิน ใช้ประทับกำกับเอกสารสำคัญที่ออกในพระปรมาภิไธยพระมหากษัตริย์ แต่ไม่ได้สำหรับประทับกำกับพระปรมาภิไธย เช่น พระราชลัญจกรมหาโองการ พระราชลัญจกรไอยราพต เป็นต้น
3.พระราชลัญจกรประจำพระองค์ คือ ใช้สำหรับประทับกำกับพระปรมาภิไธยพระมหากษัตริย์ในเอกสารสำคัญส่วนพระองค์ ซึ่งไม่เกี่ยวกับราชการแผ่นดิน เช่น ประทับในประกาศนียบัตร เหรียญรัตนาภรณ์ เป็นต้น
4. พระราชลัญจกรประจำเครื่องราชอิสริยาภรณ์ ใช้ประทับประกาศนียบัตรเครื่องราชอิสริยาภรณ์ตามที่กำหนดไว้

พระราชลัญจกรมหาโองการ รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้สร้างพระราชลัญจกรมหาโองการประจำชาดขึ้นใหม่องค์หนึ่ง พร้อมกับพระราชลัญจกรพระครุฑพ่าห์ เป็นตรารูปกลมรี เป็นรูปบุษบกมีเกริน บนเกรินตั้งฉัตรขนาบบุษบกทั้งสองข้าง ในบุษบกมีรูปอุณาโลมอยู่เบื้องบน เบื้องล่างเป็นรูปวงกลม ใต้วงกลมเป็นรูปพาลจันทร์ ใต้พาลจันทร์เป็นตัว “อุ” ซึ่งเป็นรูปลักษณ์อักษรขอม ทำจากงาช้าง

พระราชลัญจกรหงสพิมาน สร้างในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งสมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ทรงเขียนทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และมาประกาศใช้ในรัชสมัยต่อมาโดยมีลายเป็นรูปหงส์มีบุษบกหลัง ด้านล่างเป็นกอบัว และมีลายเมฆแทรกอยู่ด้านบน สร้างเป็นรูปไข่ ทำจากงาช้าง ใช้ประทับในเอกสารสำคัญตามหลักกฎหมายกำหนด อาทิ รัฐธรรมนูญ พระราชบัญญัติ พระราชกฤษฎีกา ประกาศพระบรมราชโองการต่าง ๆ เป็นต้น

พระราชลัญจกรพระครุฑพ่าห์ประจำรัชกาล มีการใช้มาตั้งแต่สมัยอยุธยา เดิมเป็นพระราชลัญจกรสำหรับผนึกพระราชสาส์นและหนังสือสัญญากับนานาประเทศ ใช้เป็นพระราชลัญจกร ประจำแผ่นดินในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว และเพิ่มพระปรมาภิไธยประจำรัชกาลที่ขอบรอบพระราชลัญจกรในภายหลัง ตราทำจากงา มีลักษณะกลม ตัวด้ามทำด้วยทองคำ ใช้ประทับกำกับพระปรมาภิไธยในเอกสารสำคัญอันเป็นราชการแผ่นดินทั้งปวงประจำรัชสมัย ได้แก่ รัฐธรรมนูญ พระราชบัญญัติ พระราชกฤษฎีกา พระราชกำหนด ประกาศพระบรมราชโองการต่าง ๆ เป็นต้น

ภายหลังที่พระมหากษัตริย์ทรงลงพระปรมาภิไธยในรัฐธรรมนูญฉบับสมุดไทยแล้ว เจ้าหน้าที่สำนักเลขาธิการคณะรัฐมนตรีจะเป็นผู้ประทับตราพระราชลัญจกร โดยในหน้าพับบนของสมุดไทย ประทับตราพระราชลัญจกรไอยราพตองค์ใหญ่ไว้ตรงกลาง ซ้ายมือเป็นตรามหาโองการ และขวามือเป็นตราหงสพิมาน คือ เรียงกัน 3 องค์ด้านบน ดังนี้ มหาโองการ ไอยราพตองค์ใหญ่ และหงสพิมาน ส่วนพับล่างตรงกลางแนวเดียวกับพระปรมาภิไธยจะประทับตราพระราชลัญจกรพระครุฑพ่าห์ประจำรัชกาล เพื่อกำกับไว้ว่าเป็นรัฐธรรมนูญที่ทรงลงพระปรมาภิไธยในรัชกาลใด เปรียบได้กับเมื่อครั้งจัดทำกฎหมายตราสามดวงในสมัยกรุงศรีอยุธยา ที่ประทับพระราชลัญจกรคชสีห์ ราชสีห์ และบัวแก้ว แทนอำนาจฝ่ายทหาร พลเรือน และการต่างประเทศ

ข้อมูลจาก : รายการ ร้อยเรื่อง...เมืองไทย